Η των συμβόλων Αλήθεια

      
      Έχει επικρατήσει η άποψη ότι η λέξη σύμβολο δεν σημαίνει κάτι το πραγματικό αλλά έχει ταυτιστεί με το αντίθετο της πραγματικότητας.  Δηλαδή όπου υφίσταται η πραγματικότητα δεν υπάρχει ανάγκη συμβόλων και όπου υπάρχουν σύμβολα δεν υφίσταται πραγματικότητα. Το σύμβολο όμως δεν είναι απαραίτητο να μοιάζει με τη πραγματικότητα που συμβολίζει αλλά διενεργεί άλλες πτυχές που σκοπό έχουν τη μετοχή στη πραγματικότητα και τη μετάδοση της. «Η πραγματικότητα βιώνεται πάνω απ'ολα ως πλήρωμα του συμβόλου, και το σύνολο κατανοείται ως πλήρωμα της πραγματικότητας» (Ευχαριστία, π. Αλέξανδρος Σμέμαν). Με αυτά τα δεδομένα θα προχωρήσω με αρωγό της λειτουργικές μελέτες του κ. Σκαλτσή όπου και θα δούμε εμπεριστατωμένα να αναπτύσσεται η έννοια του συμβόλου καθώς και του συμβολισμού. 

Η έννοια των όρων συμβολισμός και σύμβολο

      Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ορίσουμε το συμβολισμό ως τη χρησιμοποίηση μιάς ιδέας ή ενός αντικειμένου μ'ένα τέτοιο τρόπο, ώστε να αντιπροσωπεύει άλλες απόψεις βιώματος. Υπ'αυτή την έννοια ένα αντικείμενο, ένας λόγος, ένα χρώμα, ένας ήχος, ένα μαθηματικό, λογικό ή επιστημονικό  σήμα, ένα σχήμα ή έμβλημα (σημαία π.χ.), μπορούν να είναι σύμβολα (Σ. Αγουρίδη, ψυχολογία και πνευματική ζωή). Στην πραγματικότητα, λέγει ο Κ. Γιούνγκ, ολόκληρο το σύμπαν είναι ένα σύμβολο εν δυνάμει, εφόσον στο κάθε τι μπορεί να αποδοθεί μια συμβολική σημασία (πέτρες, φυτά, αριθμοί κ.λ.π.). 

      Η λέξη «σύμβολον» παράγεται απο το ρήμα «συμβάλλω» που σημαίνει βάζω μαζί, συνενώνω. Συνενώνονται δύο πράγματα για να φανερώσουν και να αποδείξουν μιά αλήθεια ή μια πραγματικότητα. Το σύμβολο χρησιμοποιήθηκε αρχικά στην περιοχή του δικαίου, με τη σημασία του σημείου αναγνωρίσεως. Δύο τμήματα π.χ. ενός δακτυλιδίου ή ενός πιάτου ή μιάς βέργας χρησίμευαν για να αποδείξουν με τη σύμπτωση τους την αναγνώριση ή τη νομιμότητα των συμβαλλομένων σ'ένα σύμβολαιο (Ι. Τσελεγγίδη, Η Θεολογία της εικόνας και η ανθρωπολογική σημασία της). Υπήρχε επίσης η συνήθεια δύο φίλοι να κόβουν ένα αντικείμενο (δακτυλίδι π.χ.) και σε ενδεχόμενη μελλοντική συνάντηση να ενώνουν τα δύο κομμάτια (να συμβάλλουν δηλαδή αυτά), και έτσι να αναγνωρίζονται (Ματσούκα, Λόγος και μύθος με βάση την αρχαία ελληνική φιλοσοφία). 

Ο αναγωγικός χαρακτήρας των συμβόλων 

      Όλα τα παραπάνω δείχνουν πώς τα σύμβολα ως εικόνες και σχήματα της αισθητής εμπειρίας, του αισθητού κόσμου, δέν εξαντλούν το νόημα τους στον εαυτό τους και σ'αυτό που φαίνεται. Έχουν μέσα τους το στοιχείο της αναγωγής και της αναφοράς σ'ένα νόημα ή γεγονός της καθολικής εμπειρίας. Συμβάλλουν και οδηγούν τον άνθρωπο στη γνώση και την αναγνώριση απρόσιτων στη λογική πραγμάτων. Ένα σύμβολο είναι αληθινό μόνον όταν η σημασία του είναι ανεξάντλητη και απέραντη, όταν διαθέτει τη μυστική γλώσσα των υπαινιγμών (Α. Ταρκόφσκι, Μαρτυρολόγιο, μτφρ. Α. Ισαρης). Είναι αυτό που στη πατερική σκέψη τονίζεται [...] ότι δηλαδή αναγόμαστε απο τα αισθητά πρός τα νοητά και θεώμεθα των Θείων Μυστηρίων «διά των προσπεφυκότων αυτοίς αισθητών συμβόλων» (Δ. Αρεοπαγίτου, επιστολή Θ' Τίτω Ιεράρχη). 

Η Θεολογία των συμβόλων

      Αυτή η σύγκρουση και η αδυναμία επικοινωνίας και σχέσης των δύο κόσμων ξεπερνιέται με την περί ανθρώπου ως εικόνας Θεού διδασκαλία της Αγίας Γραφής και με την αλήθεια και το μοναδικό γεγονός του Μυστηρίου της Θείας Οικονομίας, του Μυστηρίου της Σαρκώσεως. Οι εικονικές περιγραφές της Βίβλου και της Χριστιανικής παράδοσης [...] δεν είναι γυμνά και αφηρημένα «φιλοσοφικά» σύμβολα. Οι εικόνες έχουν ένα ουσιαστικό αντίκρυσμα, όπως και κάθε τύπος και σύμβολο, η ίδια η ιστορία της Θείας Οικονομίας. Η σχέση Θεού και ανθρώπου, ορατών και αοράτων, κτιστών και ακτίστων πραγμάτων στη Βίβλο και τη μετέπειτα θεολογική σκέψη είναι εικονική, τυπολογική, συμβολική, αναγωγική.

Λειτουργικές Μελέτες

Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή