Ο Οντολογικός Δεσμός Εικόνας και Προτύπου

   Πως υπάρχει το πρότυπο στην εικόνα ή πώς και κατά πόσο μετέχει η εικόνα στην πραγματικότητα του προτύπου; Η ερμηνεία ότι υπάρχει ουσιολογική θέση μεταξύ τους και ένα είδος "μαγικής ταυτότητας" δεν είναι δυνατόν να υποστηριχθεί με αξιώσεις! Ο Δαμασκηνός επιμένει ότι πρότυπο και εικόνα ανήκουν σε δύο διαφορετικές κατηγορίες. Η πρόταση "άλλο γαρ εστίν η εικών και άλλο το εικονιζόμενον" δηλώνει ακριβώς την ετερότητα ως προς την ουσία. Εξάλλου, όπως είδαμε, στην εικόνα δεν "γράφεται" η ουσία του προτύπου. Αυτό που χάνεται στην απεικόνιση λ.χ. ενός ζώου και ειδικά του ανθρώπου είναι αυτό ακριβώς που ορίζει την ουσία ως ζώου, η ζωή του προτύπου.

   
   Αντιθέτως, οι Εικονομάχοι κατηγορούνται από τους αντιπάλους τους ότι θεωρούν την ορθή εικόνα ομοούσια του προτύπου. Συνεπώς, η υλική φύση της εικόνας καθιστά αδύνατη την ύπαρξη ενός θεϊκού προτύπου της. Η πρόταση αυτή αποδίδει τις απόψεις των εικονομάχων, δεν πρϋποθέτει όμως κατ' ανάγκην το "ομοούσιο" των δύο στοιχείων. Ειδικά ο Κωνσταντίνος Ε' χρησιμοποιούσε διαφορετικά απο τους Εικονόφιλους τον όρο "ουσία" και με την "ταυτότητα" εννοούσε απλώς την πιστότητα της εικόνας σε χαρακτηριστικά του προτύπου.

   
   Η μή αποκλειστική σχέση προτύπου και εικόνας, η ύπαρξη πολλών "όμοιων" εικόνων, εφόσον το κάθε πρότυπο δέχεται απειρία απεικονίσεων, θα διαιρούσε το πρότυπο, αν η στενή σχέση του με την εικόνα ήταν σχέση ουσίας. Αυτό όμως ισχύει μόνο για τη φυσική εικόνα που "γεννιέται" από το πρότυπο. Αντίθετα, η καλλιτεχνική εικόνα "γίνεται". Ονομάζεται "παράγωγον" του προτύπου, όμως η παραγωγή αυτή δεν γίνεται από την ουσία του, αλλά απο τη διαμόρφωση μιάς άλλης ουσίας και με την παρέμβαση ενός τρίτου, του δημιουργού. Αυτό που απεικονίζεται πρέπει να είναι κάτι που μπορεί να επαναλαμβάνεται χωρίς να ελαττώνει το πρότυπο. Και το πρότυπο δεν είναι σαν το πλατωνικό "είδος" που πραγματώνεται στα επιμέρους συγκεκριμένα όντα. Για τον Δαμασκηνό η εικόνα είναι ένα υπαρκτό και διακριτό όν, το οποίο απεικονίζει ορισμένα χαρακτηριστικά ενός πραγματικού προτύπου, που έχει ύλη και είδος.

   

   Η διαφορά της ουσίας τους είναι δεδομένη, είτε πρόκειται για κτιστό είτε για άκτιστο πρότυπο. Στη δεύτερη περίπτωση το είδος της σχέσης τους είναι περίπλοκο, γιατί προστίθεται η θεμελιώδης οντολογική διαφορά και το γεγονός της διαρκούς εξάρτησης της ίδιας της ύπαρξης της εικόνας (ως κτιστού όντος) από το άκτιστο πρότυπο της. Ο Δαμασκηνός στους ορισμούς του, παρατηρεί ότι "ού κατά πάντα έοικεν η εικών τω προτωτύπω" και- σχεδόν ταυτόσημα- "ού κατά πάντα ομοιούται προς το αρχέτυπον". Και αν το " ουκ έοικεν" δηλώνει απλώς τη διαπιστωμένη διαφορά δύο πραγμάτων, το "ουχ ομοιούται" συνδέει ευκρινέστερα τη διαφορά αυτή με την πορεία δημιουργίας του δευτέρου με βάση το πρώτο. Η εικόνα κατασκευάζεται ώστε να ομοιάζει με το πρότυπο, την πρόβαση αυτή μπορούμε να ονομάσουμε προσομοίωση. Είναι φαινομενικά παράξενο οτι η "εικών" (η ρίζα της στο ρήμα "έοικα") δεν εκπληρώνει στην εντέλεια την συνθήκη που την ορίζει ως τέτοια. Όμως τίποτε δεν μπορεί να "ομοιάζει" πλήρως με κάτι άλλο: ακόμη και η "τελεία εικών" (στον θεολογικό χώρο, Υιός-Πατήρ) έχει-έστω και μία- διαφορά. Το αντίθετο θα προκαλούσε σύγχυση ανάμεσα στο πρότυπο και την εικόνα, η οποία θα μπορούσε να κατηγορηθεί ότι διπλασιάζει ή και πολλάπλασιάζει τον κόσμο.

Βυζαντινή φιλοσοφία της εικόνας

(Γ. Ζωγραφίδης)