Μάριος Μπέγζος: Η ελευθερία ως τρόπος ύπαρξης της ζωής

Μέρος πρώτο

«Καίριο χαρακτηριστικό γνώρισμα της χριστιανικής θεολογίας της εποχής μας είναι ο ρεαλισμός με την έννοια ότι μετατοπίζεται το θεμέλιο της οντολογίας από την ανάγκη στην αγάπη και την ελευθερία. Αξιοσημείωτο είναι ότι η ανάγκη είναι πρωτίστως θεολογική κατηγορία του προχριστιανισμού. Μεταγενέστερα υιοθετήθηκε από την κλασική φιλοσοφία και επαναβιώθηκε κατά τους Ν. Χρόνους μέσω του εκκοσμικευμένου δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού. Αντιθέτως η ελευθερία ήταν ανέκαθεν η κατ'εξοχήν οντολογική βάση της χριστιανικής πίστης παρά τις ιστορικές επισκιάσεις (Ιερά Εξέταση) και τις περιστασιακές εξαιρέσεις (Γαλιλαίος, Μπρούνο) που δεν αναιρούν τον κανόνα και ούτε αίρουν την Ορθοδοξία. Ανάγκη και ελευθερία θεμελιώνουν  δυο τελείως ασύμπτωτες οντολογίες, η μεν πρώτη την εξωχριστιανική, η δε τελευταία τη χριστιανική.

Η θεολογική ορθοδοξία του ιουδαιοχριστιανισμού (από τους προπάτορες του Ισραήλ ως τους Πατέρες της Εκκλησίας) είναι ο ρεαλισμός. Ο Μπόμαν διαφοροποιεί οντολογικά την εβραϊκή νοοτροπία από την ελληνική βάσει του σχήματος «δυναμικότητα-στατικότητα»: «Εάν θελήσει κάποιος να χαρακτηρίσει την ισραηλιτική σκέψη, οφείλει να υπογραμμίσει πρωτίστως το δυναμικό, ενεργητικό, περιπαθή και σχεδόν εκρηκτικό χαρακτήρα της. Στην ελληνική σκέψη ταιριάζει το στατικό, ήρεμο, μετριοπαθές και αρμονικό στοιχείο» (T.Boman, Das hebraische Denken im Vergleich mit den griechischen). Τονίζει ότι «κατά την ισραηλιτική αντίληψη όλα είναι σε αέναη, Θεός και άνθρωπος, φύση και κόσμος» και επιμένει ότι «οι Έλληνες περιγράφουν την πραγματικότητα ως Είναι, οι Εβραίοι ως κίνηση». 

Αποκαλυπτικότερος είναι ο Τρεμοντάν ο οποίος δηλώνει: «η δημιουργία, ο χρόνος, η ιδέα του προσώπου, η ιδέα της αγάπης είναι έννοιες που διαφεύγουν από τους σύγχρονους φιλοσόφους. Αυτή είναι η κύρια συμβολή της βιβλικής παράδοσης και το αντικείμενο μιας χριστιανικής φιλοσοφίας» (C. Tresmontant, Essai sur la pensee hebraique). Αποφαίνεται ότι «η βιβλική διαλεκτική χρόνου και αιωνιότητας θεμελιώνει μια μεταφυσική της ελευθερίας για την ανθρώπινη δράση και μια θεολογία, όπου ο ορθός λόγος όλων βρίσκεται μέσα στην αγάπη». Και το διευκρινίζει ως εξής: «Η βιβλική έννοια της ελευθερίας είναι η βιβλική έννοια του χρόνου...Ο Θεός δεν μας προδιαγράφει ένα έτοιμο πρότυπο το οποίο αρκεί να ακολουθήσουμε με υπακοή. Μας ζητά να είμαστε δημιουργικοί, πρωτότυποι εφευρετές της μοναδικής οδού στην οποία έχουμε κληθεί...Οι μεταφυσικές, που αρνούνται τον πραγματικό χρόνο, αρνούνται επίσης και την ελευθερία». Γι'αυτό αποκαλεί τη βιβλική σκέψη «φιλοσοφία του σπέρματος», αφού περικλείει εντός της το δυναμισμό της ελευθερίας του Γίγνεσθαι. Συνέπεια αυτού είναι ότι για πρώτη φορά ο ιουδαιοχριστιανισμός λαμβάνει σοβαρά υπόψη του το πρόβλημα του κακού σε αντίθεση προς τον πλατωνισμό που εξωραϊζει αυτό αισθητικά. Μολονότι «η εβραϊκή σκέψη είναι αισιόδοξη, ωστόσο η μεταφυσική του κακού διανοίγει μια διάσταση πολύ πιο τραγική από ότι ο πλατωνισμός».

Ανάλογη τραγική αισιοδοξία χαρακτηρίζει την πατερική θεολογία, όπως βεβαιώνει ο π. Γ. Φλωρόφκυ: «Η Θεία θέληση δεν καταλύει την αρχέγονη κατάσταση της ανθρώπινης ελευθερίας ή του αυτεξουσίου, δεν καταστρέφει ούτε καταργεί τον αρχαίο νόμο της ανθρώπινης ελευθερίας (Ειρηναίος). Εδώ αποκαλύπτεται ένας κάποιος αυτοπεριορισμός η κένωση της δύναμης του Θεού. Και επιπλέον κάποια κένωση της αγάπης του Θεού ακόμα. Η αγάπη του Θεού αυτοπεριορίζεται προκειμένου να διατηρηθεί η ελευθερία της δημιουργίας. Η αγάπη δεν επιβάλλει τη θεραπεία δια της βίας, παρόλο που θα μπορούσε» (G.Florovsky, Collected Works, Belmont, Mass). «Ο Θεός θέλει να σώσει τον κόσμο, όχι δια της βίας, αλλά δια της ελευθερίας» (G.Florovsky, Collected Works, Belmont, Mass), διότι «η αγάπη στηρίζεται μόνο στην ελευθερία» (G.Florovsky, Collected Works, Belmont, Mass). 

Τούτο ισχύει όχι μόνο ανθρωπολογικά αλλά και κοσμολογικά: «το πραγματικό και ουσιώδες της κτίσης φύσεως καταφαίνεται κυρίως στην ελευθερία της» (G.Florovsky). Επειδή «η αιτία (της δημιουργίας) του κόσμου βρίσκεται αποκλειστικά και μόνο στη θεϊκή ελευθερία, δηλ. την ελευθερία της αγάπης του Θεού», για τούτο «η δημιουργία είναι ένα ελεύθερο δώρο της απροσμέτρητης αγάπης» (G.Florovsky, Collected Works, Belmont, Mass). Αποκορύφωμα της ελευθερίας της αγάπης είναι η ασκητική, για τούτο «μόνο δια της ταπεινώσεως θα μπορέσουμε να εννοήσουμε τι εσόμεθα» (G.Florovsky, Collected Works, Belmont, Mass). Ο Λόσσκυ τονίζει: «αυτή είναι η θεμελιώδης αρχή του ασκητισμού: μία ελεύθερη άρνηση στην προσωπική θέληση, στο είδωλο της ατομικής ελευθερίας, για να ανακτηθεί η αληθινή ελευθερία του ανθρώπου» (V. Lossky, Essai sur la theologie mystique de l'Eglise d'Orient).  

«Ψυχολογία της θρησκείας»

Μάριος Μπέγζος, εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα»