Προϋποθέσεις της ορθής θεολογίας

  
          «Ο όρος θεολογία δεν πρέπει να ταυτίζεται προς τη θεολογική επιστήμη των σημερινών θεολογικών σχολών στα διάφορα πανεπιστήμια. Η θεολογία της Εκκλησίας, όπως παρουσιάζεται στα πατερικά κείμενα, έχει βέβαια όχι λίγες διαφοροποιημένες σημασίες, αλλά τελικά παρουσιάζει ξεκάθαρα μια βασική και κοινή σημασία που την αποδέχονται όλοι οι ασχολούμενοι πατέρες με την ερμηνεία των γεγονότων της αποκάλυψης. Είτε η θεολογία αναφέρεται συγκεκριμένα μόνο στον Τριαδικό Θεό ή το Θεό Λόγο, είτε σε όλα τα μυστήρια της ιστορίας της Θείας Οικονομίας δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ερμηνεία γεγονότων ιστορικών, εμπειριών μιάς κοινότητας και θαυμαστών μεταμορφώσεων του κόσμου και της ζωής. Η ερμηνεία τούτη εξαγγέλει και αποσαφηνίζει όσα ζεί ο καθαρμένος, φωτισμένος και θεωμένος θεολόγος, δάσκαλος θεωρίας και πράξης. Τέτοια λειτουργία δεν νοείται έξω απο την κοινότητα, όπως ακριβώς και η συγγραφή των βιβλίων της Αγίας Γραφής δεν μπορεί να νοηθεί έξω απο τη συγκεκριμένη κοινότητα, όπου ζούν οι θεόπνευστοι ιεροί συγγραφείς. Το βιβλικό και το πατερικό σχήμα βρίσκεται στην ίδια κοινή γραμμή. Η θεολογία λοιπόν ως ερμηνευτική λειτουργία εκφράζει την εμπειρία που στηρίζεται σε γεγονότα και καταστάσεις μιάς κοινότητας.


          Έτσι τα δόγματα είναι διδασκαλία, η οποία προέρχεται απο την εμπειρία της κοινότητας και στηρίζεται σ'αυτήν. Είναι ζωή που αποσαφηνίζεται με το λόγο σε προτάσεις και διηγήσεις. Η αποδοχή μιας τέτοιας διδασκαλίας είναι πέρα για πέρα λειτουργία της ελεύθερης και προσωπικής στάσης του μέλους της Εκκλησίας ή οποιουδήποτε άλλου μέλους, όπως ακριβώς και η διατύπωση της διδασκαλίας αποτελεί τον καρπό της προσωπικής σχέσης προς τα αγαθά της κοινότητας. Κάθε ιδεοληψία, που στερείται τη φρόνηση, το καθαρό και φωτισμένο βίωμα και την ελευθερία, οδηγεί στην τάση βίαιης επιβολής του περιεχομένου της πίστης σε άλλα μέλη· με άλλα λόγια είναι ένας δογματισμός, πράγμα ασυμβίβαστο προς την προσωπικά και κοινωνικά αναπτυγμένη και ανθισμένη ζωή του σώματος της κοινότητας. Δογματισμός και δόγμα είναι ασυμβίβαστα πράγματα, μιά και το δόγμα, ως διδασκαλία, στηρίζεται στην εμπειρία γεγονότων και την ελεύθερη καταξίωση της προσωπικότητας στα κοινωνικά πάντοτε πλαίσια. Άλλωστε είναι γνωστό ότι πρόσωπο δεν νοείται έξω απο την κοινωνία· πρόσωπο και κοινωνία είναι έννοιες σύστοιχες. [...] Καταλαβαίνει κανείς εύκολα ότι η διδασκαλία αυτή, ενώ είναι καρπός εμπειρίας στο κοινό σώμα, διατυπώνεται σε όρους, προτάσεις και διηγήσεις. Η αίρεση, που κατα βάση, είναι διαβρωμένη ζωή, ασυμβίβαστη προς την υγεία του κοινού σώματος, προβάλλει και αυτή μιά διδασκαλία. Στη σύγκρουση των δύο διδασκαλιών προκύπτουν κατ'ανάγκη ποικιλόμορφες διατυπώσεις της ορθόδοξης διδασκαλίας, αρκετες φορές με υψηλές φιλοσοφικές έννοιες. Εδώ όμως πρέπει να τονίσουμε δυό βασικά σημεία· 1) η θεολογία διατυπώνει στοχαστικά τα δόγματα απο μιά τέτοια ανάγκη, αλλά δεν τα παράγει στοχαστικά, μιά και τα δόγματα είναι η ίδια η εμπειρία της ζωής· 2) η οποιαδήποτε διατύπωση, εξαιτίας του παράγοντα της αίρεσης, δεν σημαίνει ότι είναι δυνατή η γένεση ενός δόγματος εκ του μή όντος. Κάτι τέτοιο ιστορικά είναι αδιανόητο. 

           Υπάρχει λοιπόν το περιεχόμενο της εκκλησιαστικής ζωής, το οποίο προσβάλλεται απο την αίρεση. Έτσι η κάθε τόσο νέα διατύπωση ενός δόγματος είναι απάντηση σε μιά πρόκληση και όχι δημιουργία διδασκαλίας απο το τίποτα, πράγμα άλλωστε, αν θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως γίνεται μια τέτοια δημιουργία, αδιανόητο...»

Ορθοδοξία και Αίρεση στους εκκλησιαστικούς συγγραφείς του Δ', Ε', και ΣΤ' αιώνα
Νίκος Ματσούκας