Έθνος και Εθνικισμός

          «Ο εθνικισμός, που συνδέεται με τη δημιουργία των εθνικών κρατών, δεν είχε σε όλες τις περιόδους την ίδια σημασία. Καταρχήν στην ήπια μορφή του σημαίνει την αίσθηση που έχουν κάποιοι ότι ανήκουν σε μια ιδιαίτερη ομάδα ή κοινότητα και συμμερίζονται με τα άλλα μέλη της ορισμένα πολιτικά χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ίδια. Η του εθνικισμού είχε αρχικά το νόημα της δημιουργίας ιδιαίτερου εθνικού κράτους και χαρακτήρισε τη δημιουργία των ευρωπαϊκών κρατών κατά το 19ο αιώνα. Στην ελληνική χρησιμοποιείται και η έννοια του «εθνοκεντρισμού», για να χαρακτηριστούν οι περιπτώσεις αυτές και έτσι να διακριθούν από τον κατά κυριολεξία εθνικισμό, που έχει πλέον μόνο αρνητικό χαρακτήρα. Ιδίως οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, αλλά και οι ποικίλοι άλλοι περιφερειακοί έδειξαν ότι ο εθνικισμός δεν είναι αθώο φαινόμενο, αλλά πολύ επικίνδυνο, το οποίο για την επίτευξη των σκοπόων του μπορεί να οδηγήσει σε ολέθριους εμφύλιους πολέμους, σε εθνοκαθάρσεις, σε γενοκτονίες κλπ.

          Από τη στιγμή που έχει δημιουργηθεί ένα εθνικό κράτος και έχει παρέλθει αρκετό χρονικό διάστημα που απαιτείται για τη σταθεροποίηση του, η καλλιέργεια εθνικιστικών τάσεων και αντιλήψεων παίρνει διαφορετικό χαρακτήρα και έχει πλέον άλλη λειτουργία. Τρείς περιπτώσεις-τύπους θα μπορούσε να διακρίνει κανείς:

          Η πολιτική χρησιμοποίηση του εθνικισμού είτε με εξωστρεφή τρόπο, οπότε είναι έκφραση επιθετικής και εχθρικής πολιτικής έναντι γειτονικών λαών, είτε με εσωστρεφή για την εξυπηρέτηση εσωτερικών σκοπών που συνδυάζονται με δημαγωγία και λαϊκισμό.

          Η περίπτωση της καλυμμένης προώθησης ρατσιστικών αντιλήψεων και στάσεων από μέρους ομάδων ή κομμάτων υπό το πρόσχημα της εξυπηρέτησης της «καθαρότητας» του έθνους. Συνήθως συνδυάζεται με αρνητική στάση απέναντι στους ξένους.

          Η περίπτωση της χρησιμοποίησης εθνικιστικών αντιλήψεων από μέρους θρησκευτικών παραγόντων ή ομάδων για την εξυπηρέτηση καταρχήν θρησκευτικών σκοπών. Συνήθως όμως οι αντιλήψεις, που προβάλλονται με έντονη ρητορεία στην περίπτωση αυτή, έχουν εμφανή συγγένεια με τις αντιλήψεις που καλλιεργούνται στο δεύτερο τύπο, έχουν περιεχόμενο πολιτιστικής ανωτερότητας έναντι άλλων και υποστηρίζουν την «ιδιαίτερη» προσφορά της θρησκείας στο έθνος. Και στις δύο περιπτώσεις (τύποι 2 και 3) ο εθνικισμός συνδυάζεται με την παρουσίαση κινδύνων για το έθνος, συνήθως τεχνητών, με σκοπό να εμφανιστεί αυτός ή αυτοί που προβάλλουν τις αντιλήψεις αυτές ότι μπορούν να λειτουργήσουν σωστικά έναντι αυτών.

          Είναι εμφανές ότι στον πρώτο τύπο παρακάμπτεται η χρησιμοποίηση της πολιτικής και της διπλωματίας ως μέσων διευθέτησης των διαφορών μεταξύ των λαών, ενώ στους άλλους δύο καλλιεργούνται ο αυταρχισμός, η επιθετικότητα και τα σύνδρομα ανωτερότητας-κατωτερότητας στο εσωτερικό της συγκεκριμένης κοινωνίας. Τα όρια με τον ρατσισμό στις δύο τελευταίες περιπτώσεις είναι συγκεχυμένα. Το γεγονός ότι στον τρίτο τύπο συνδυάζεται με τη θρησκεία καθιστά τη μορφή αυτή του εθνικισμού ιδιαίτερα επικίνδυνη. Ακόμη όμως και στην περίπτωση ρητορικής χρήσης έχει αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνία. Το λιγότερο που μπορεί να συμβαίνει είναι να δημιουργούνται σοβαρά εμπόδια στην κάλυψη της θρησκευτικής ελευθερίας των πολιτών».

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ, Ιωάννης Σ. Πέτρου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΑΝΙΑΣ